Đậu mùa khỉ là một bệnh truyền nhiễm hiếm gặp, do virus đậu mùa khỉ gây ra. Bệnh này thường xuất hiện ở các khu vực rừng nhiệt đới ở châu Phi và gần đây đã lan rộng ra nhiều quốc gia trên thế giới. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về bệnh đậu mùa khỉ, những nguy cơ tiềm ẩn và cách phòng tránh hiệu quả.
Đậu mùa khỉ là gì?
Đậu mùa khỉ (Monkey pox) là căn bệnh truyền nhiễm nguy hiểm do virus đậu mùa khỉ gây ra (có quan hệ họ hàng với vi rút gây ra bệnh thủy đậu đã tuyệt chủng từ những năm 1980). Tuy hiếm gặp ở người nhưng bệnh này đã và đang lan rộng nhanh chóng đến gần 80 quốc gia trên thế giới, gây ra nhiều lo ngại.
Nguồn gốc của bệnh được ghi nhận ban đầu ở loài khỉ, thường gặp hơn ở các vùng rừng nhiệt đới ở Trung và Tây Phi. Châu Âu rất ít khi ghi nhận các ca nhiễm bệnh này. Năm 1970 đánh dấu trường hợp nhiễm bệnh thủy đậu khỉ đầu tiên ở người, tại Cộng hòa Dân chủ Congo. Kể từ đó, bệnh đã xuất hiện tại ít nhất 11 quốc gia khác ở châu Phi.
Năm 2003, Cơ quan kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh Hoa Kỳ ghi nhận đợt bùng phát đầu tiên của bệnh đậu mùa khỉ bên ngoài lục địa châu Phi. Nguyên nhân được xác định là do việc nhập khẩu động vật có vú bị nhiễm bệnh vào lãnh thổ Hoa Kỳ. Vài năm sau, 2018 và 2019, một số người từ Anh Quốc, Israel và Singapore, sau chuyến du lịch tại Nigeria đã được xác nhận nhiễm bệnh này.
Các chuyên gia y tế nhận định đợt bùng phát gần đây là đợt lớn nhất được ghi nhận ở châu Âu, một điều bất thường khi xuất hiện tại các quốc gia chưa từng ghi nhận sự hiện diện của căn bệnh này. Theo một giáo sư hàng đầu về sức khỏe cộng đồng tại Luân Đôn, sự gia tăng du lịch quốc tế sau các lệnh phong tỏa đã làm gia tăng nguy cơ lây lan dịch bệnh. Việc tăng số lượng ca bệnh ở Tây Phi gần đây, đặc biệt là việc những người đang trong giai đoạn ủ bệnh du lịch tới các vùng khác, làm tăng khả năng bệnh lây lan rộng hơn. Trong bối cảnh thế giới vẫn chưa hồi phục hoàn toàn sau đại dịch COVID-19, mối đe dọa của bệnh đậu mùa khỉ đang đặt ra nhiều thách thức và khả năng gây ra một đại dịch mới khiến cho nhiều người lo ngại.
Dấu hiệu nhận biết bệnh đậu mùa khỉ là gì?
Bệnh đậu mùa khỉ biểu hiện qua 2 giai đoạn chính với những dấu hiệu riêng biệt như sau:
- Giai đoạn khởi phát (từ 0 đến 5 ngày sau khi nhiễm virus): Người bệnh sẽ trải qua các triệu chứng như sốt cao, đau đầu dữ dội, sưng các hạch bạch huyết, đau nhức lưng và cơ bắp, cùng với tình trạng mệt mỏi, mất sức.
- Giai đoạn phát ban trên da (trong khoảng 1 đến 3 ngày sau khi sốt): Người bệnh sẽ xuất hiện các nốt ban trên da. Các nốt này thường tập trung nhiều ở vùng mặt và tay chân hơn là ở thân. Quá trình phát ban diễn ra theo từng giai đoạn, bắt đầu từ cảm giác rát da, sau đó hình thành các nốt sẩn ngứa, rồi chuyển thành mụn nước chứa dịch và cuối cùng là mụn mủ chứa dịch vàng.
Theo các bác sĩ, dấu hiệu đặc trưng giúp phân biệt đậu mùa khỉ với đậu mùa thông thường chính là tình trạng sưng hạch bạch huyết. Ngoài ra, sau khi sốt, nốt ban do đậu mùa khỉ thường xuất hiện trong vòng 1 đến 3 ngày, khởi phát từ mặt rồi lan ra các vùng khác trên cơ thể.
Các tổn thương trên da sẽ tiến triển từ dạng phẳng sang dạng nổi, hình thành mụn nước chứa dịch, sau đó chuyển thành mụn mủ. Cuối cùng, các nốt tổn thương sẽ khô lại, đóng vảy và bong tróc, để lại sẹo. Các triệu chứng này có thể kéo dài đến hơn 4 tuần mới khỏi hẳn, nhưng thường sẽ biến mất sau 2 tuần. Da của người bệnh có thể bị sẹo do quá trình tổn thương này.
Đối tượng có nguy cơ mắc bệnh đậu mùa khỉ
Nguy cơ nhiễm bệnh đậu mùa khỉ sẽ cao hơn ở một số nhóm đối tượng sau đây:
- Những người sống chung nhà hoặc có mối quan hệ thân thiết (bao gồm cả quan hệ tình dục) với người bị nhiễm bệnh, hoặc những ai thường xuyên tiếp xúc với động vật mang mầm bệnh.
- Trẻ nhỏ, trẻ sơ sinh, và những người có hệ miễn dịch yếu (đặc biệt là những người đang sống chung với HIV) thường dễ gặp các biến chứng nặng và có khả năng tử vong do căn bệnh này.
- Nhân viên y tế không tuân thủ nghiêm ngặt các quy trình kiểm soát nhiễm khuẩn trong quá trình điều trị và chăm sóc bệnh nhân đậu mùa khỉ cũng có nguy cơ bị lây nhiễm.
Nguyên nhân gây bệnh đậu mùa khỉ
Các nghiên cứu dịch tễ học đã xác định tác nhân gây bệnh đậu mùa khỉ là một loại virus thuộc giống Orthopoxvirus và nằm trong họ Poxviridae. Virus này tồn tại ở 2 biến thể chính: biến thể Congo và biến thể Tây Phi. Biến thể Congo thường gây ra những ảnh hưởng nghiêm trọng hơn, với nguy cơ tử vong lên đến khoảng 10%, trong khi biến thể Tây Phi ghi nhận tỷ lệ tử vong thấp hơn, chỉ khoảng 1%.
Vào năm 1958, virus đậu mùa khỉ lần đầu tiên được phát hiện khi các nhà nghiên cứu quan sát thấy hai đợt bùng phát bệnh với các triệu chứng tương tự thủy đậu ở những con khỉ được nuôi trong phòng thí nghiệm. Đây là lý do bệnh có tên gọi là đậu mùa khỉ.
Những virus cùng họ Poxviridae thường là nguyên nhân của các bệnh như bệnh đậu mùa (còn được biết đến với tên gọi đậu bò). Mặc dù vậy, virus đậu mùa khỉ đã được tìm thấy ở nhiều loài khỉ và động vật gặm nhấm. Virus có thể truyền nhiễm sang người, nhưng con người không phải là vật chủ chính của loại virus này.
Bệnh đậu mùa khỉ ủ bệnh bao lâu thì phát?
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã công bố rằng, kể từ lúc vi rút xâm nhập vào cơ thể người, giai đoạn ủ bệnh của bệnh đậu mùa khỉ dao động từ 6 đến 13 ngày, thậm chí có thể kéo dài từ 5 đến 21 ngày. Tiếp theo đó, các biểu hiện lâm sàng sẽ bắt đầu, với các dấu hiệu tương đồng với bệnh đậu mùa, ví dụ như: sốt cao, đau đầu dữ dội, đau nhức cơ bắp, đau vùng lưng, cảm giác ớn lạnh, suy nhược và các nốt phát ban lan rộng trên da, chứa mủ và cuối cùng là vỡ ra. Quan trọng hơn, người mang mầm bệnh có khả năng phát tán virus đậu mùa khỉ sang người khỏe mạnh kể cả khi bản thân họ chưa có dấu hiệu mắc bệnh.
Chẩn đoán bệnh đậu mùa khỉ
Việc xác định bệnh đậu mùa khỉ cần được thực hiện bằng cách loại trừ các bệnh có triệu chứng tương tự, ví dụ như bệnh thủy đậu, sởi, nhiễm trùng da do vi khuẩn, bệnh ghẻ, bệnh giang mai và dị ứng thuốc. Một dấu hiệu đáng chú ý có thể giúp phân biệt đậu mùa khỉ với thủy đậu hay đậu mùa thông thường là tình trạng nổi hạch ở giai đoạn khởi phát bệnh.
Việc chẩn đoán sớm và điều trị kịp thời là vô cùng quan trọng nếu bạn có bất kỳ yếu tố nào sau đây:
- Có mối quan hệ gần gũi (sống chung, làm việc) với người đã được xác định mắc bệnh.
- Đã từng đến những khu vực, đất nước đang lây lan đậu mùa khỉ.
- Có tiếp xúc với động vật nhập khẩu từ nơi khác tới.
- Bị thương do bị động vật nhiễm bệnh cắn hoặc cào xước da.
- Sử dụng thịt hoặc các chế phẩm từ động vật bị nhiễm bệnh mà chưa được chế biến đúng cách.
- Đã ghé thăm hoặc cư trú ở khu vực gần rừng mưa nhiệt đới.
Quy trình chẩn đoán bệnh đậu mùa khỉ thường bao gồm các bước sau:
- Khai thác tiền sử bệnh: Các bác sĩ sẽ đặt câu hỏi về lịch trình di chuyển, các mối quan hệ tiếp xúc và thói quen ăn uống của người bệnh để đánh giá khả năng nhiễm bệnh.
- Kiểm tra mẫu bệnh phẩm: Các xét nghiệm sẽ được tiến hành để xác nhận sự tồn tại của virus đậu mùa khỉ, phổ biến nhất là xét nghiệm tăm bông hoặc xét nghiệm PCR (phản ứng chuỗi polymerase) để phân tích mẫu từ tổn thương da.
- Lấy mẫu sinh thiết: Một mẫu nhỏ mô da được lấy và kiểm tra kỹ lưỡng dưới kính hiển vi để phát hiện virus, giúp đưa ra kết luận chính xác hơn về bệnh.
Các biến chứng tiềm ẩn khi mắc bệnh đậu mùa khỉ
Mặc dù là một căn bệnh hiếm gặp, đậu mùa khỉ có thể gây ra những tổn thương khó chịu, kéo dài hơn nhiều bệnh khác. Trong trường hợp không được chẩn đoán sớm và can thiệp y tế đúng cách, bệnh có thể dẫn đến nhiều hậu quả khôn lường, tổn hại sức khỏe nghiêm trọng, cụ thể:
- Viêm đường hô hấp dưới, bao gồm cả viêm phế quản và viêm phổi;
- Nhiễm trùng huyết.
- Viêm não, viêm màng não.
- Viêm kết mạc, lớp ngoài cùng của nhãn cầu.
- Các bệnh nhiễm trùng phát sinh sau nhiễm đậu mùa khỉ.
- Tình trạng nhiễm trùng mắt nghiêm trọng có thể gây suy giảm hoặc mất hoàn toàn thị lực.
- Khi bệnh tiến triển nặng, các vết thương trên da có thể hợp lại thành những vùng tổn thương lớn, khiến da bong tróc từng mảng, gây ảnh hưởng đến ngoại hình của người bệnh.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cũng đã đưa ra cảnh báo về việc phụ nữ mang thai mắc bệnh có thể đối mặt với những hệ lụy nghiêm trọng, đặc biệt là nguy cơ mắc bệnh đậu mùa khỉ bẩm sinh hoặc thai lưu. Ngay cả những trường hợp bệnh nhẹ, không biểu hiện triệu chứng rõ ràng, vẫn có thể là nguồn lây bệnh trong cộng đồng.
Bất kỳ ai, từ trẻ nhỏ, trẻ sơ sinh đến thanh niên và người trưởng thành đều có nguy cơ mắc đậu mùa khỉ. Tuy nhiên, trẻ em thường trải qua các triệu chứng nặng hơn và đối mặt với nguy cơ tử vong cao hơn so với người lớn. Dù vậy, số liệu thống kê từ các đợt dịch gần đây cho thấy tỷ lệ tử vong đã giảm khá nhiều. Điển hình là đợt dịch năm 2003 tại Hoa Kỳ với 71 ca nhiễm bệnh nhưng không ghi nhận trường hợp tử vong. Tại Nigeria, từ năm 2017 đến hết năm 2019, ít nhất 183 ca bệnh đã được xác nhận nhưng chỉ có 9 ca tử vong.
Điều trị bệnh đậu mùa khỉ
Đến thời điểm hiện tại, chưa có liệu pháp điều trị đặc hiệu cho bệnh đậu mùa khỉ. Thông thường, bệnh nhân sẽ tự khỏi. Mặc dù vậy, việc giảm nhẹ các biểu hiện bệnh lý thông qua các biện pháp chăm sóc hỗ trợ và sử dụng thuốc kháng virus, ví dụ như cidofovir hoặc tecovirimat, có thể hỗ trợ quá trình phục hồi sức khỏe.
Trong thời gian nhiễm bệnh, người bệnh nên thực hiện cách ly tại gia và hạn chế tối đa các hoạt động giao tiếp với những người không mắc bệnh. Bệnh nhân nên nghỉ ngơi đầy đủ và tăng cường hấp thụ các chất dinh dưỡng thiết yếu thông qua chế độ ăn uống khoa học. Cuối cùng, để hạn chế tối đa biến chứng của bệnh, việc tiêm phòng vắc xin ngừa đậu mùa và sử dụng immunoglobulin được xem là biện pháp phòng ngừa chủ yếu.
Cần làm gì để chủ động phòng, chống dịch bệnh đậu mùa khỉ?
Để bảo vệ bản thân và cộng đồng khỏi dịch bệnh đậu mùa khỉ, bạn hãy tuân thủ các khuyến cáo phòng ngừa sau từ Bộ Y tế:
- Giữ gìn vệ sinh: Khi ho hoặc hắt hơi, hãy che kín miệng và mũi bằng khăn giấy dùng một lần, khăn vải hoặc ống tay áo. Rửa tay sạch sẽ với xà phòng và nước hoặc dung dịch sát trùng tay thường xuyên, nhất là sau khi tiếp xúc với người khác hoặc sau khi ho, hắt hơi. Tuyệt đối không khạc nhổ nơi công cộng.
- Tự theo dõi sức khỏe: Nếu bạn đột nhiên xuất hiện các nốt phát ban không rõ nguyên nhân kèm theo các biểu hiện như sốt cao, nhức đầu, mệt mỏi, sưng hạch, hãy đến ngay cơ sở y tế để được khám và chẩn đoán. Hãy tự giác cách ly bản thân và tránh các hoạt động thân mật trong thời gian này.
- Hạn chế tiếp xúc gần: Giữ khoảng cách an toàn với những người có dấu hiệu mắc bệnh đậu mùa khỉ. Tránh chạm vào vết loét, dịch tiết hoặc đồ dùng cá nhân của người bệnh. Nếu bạn nghi ngờ có ca bệnh tại nơi làm việc hoặc khu vực sinh sống, hãy báo ngay cho cơ quan chức năng.
- Cẩn trọng khi du lịch: Khi đến những vùng có dịch bệnh đang lưu hành, đặc biệt là khu vực Trung và Tây Phi, bạn cần tránh tiếp xúc với bất kỳ loài động vật có vú nào, dù sống hay chết. Khi trở về nước, hãy khai báo y tế đầy đủ với cơ quan y tế địa phương.
- Duy trì lối sống lành mạnh:: Ăn uống đầy đủ dinh dưỡng, đảm bảo an toàn thực phẩm, thường xuyên vận động và duy trì lối sống lành mạnh để tăng cường hệ miễn dịch.
Hi vọng qua bài viết này, bạn đã có cái nhìn tổng quan về mức độ nguy hiểm của bệnh đậu mùa khỉ. Có thể thấy, bệnh đậu mùa khỉ không quá nguy hiểm so với một số bệnh truyền nhiễm khác như COVID-19 nhưng bạn cũng không nên chủ quan. Bệnh vẫn có thể gây ra những biến chứng nghiêm trọng nếu không được điều trị đúng cách. Nếu bạn có bất kỳ câu hỏi nào liên quan đến bệnh đậu mùa khỉ, đừng ngần ngại để lại bình luận bên dưới.
